Գրել Էսսե – «Հայաստանը Ռուսական և Օսմանյան կայսրությունների տիրապետության տակ XX դ. սկզբին» թեմայով։

Էսսեի կառուցվածքային պլան

Ներածություն

• Բացել թեման․ XX դարի սկզբին Հայաստանը բաժանված էր Ռուսական և Օսմանյան կայսրությունների միջև։
• Ընդգծել հարցի կարևորությունը․ երկու կայսրությունների քաղաքականությունն էլ մեծ ազդեցություն ունեցավ հայ ժողովրդի ճակատագրի վրա։
• Կարճ ձևակերպել հիմնական խնդիրը․ հայերը ապրում էին տարբեր պայմաններում, բայց ընդհանուր ճակատագիրը կապված էր ազգային ազատագրական ձգտումների հետ։

(Սկիզբ)

այս ամեն XX դարի սկզբին Հայաստանը բաժանված էր Ռուսական և Օսմանյան կայսրությունների միջև։

Ռուսատանը վորոշում եր կայացրել։ Վերացնել բոլոր Հայկական եկեղցինրը և դպրոցները։

1․ Արևելյան Հայաստան (Ռուսական կայսրության կազմում)

• 1828 թ․ Թուրքմենչայան պայմանագրից հետո Արևելյան Հայաստանը միացվել էր Ռուսական կայսրությանը։
• XX դարի սկզբին այն ընդգրկում էր Երևանի, Էրիվանի, Ալեքսանդրապոլի, Նոր Բայազետի, Շուշիի, Ղարաբաղի և այլ նահանգներ։
• Ռուսական իշխանությունները մի կողմից ապահովում էին հայերի ֆիզիկական անվտանգությունը (հատկապես՝ թուրքական և պարսկական հարձակումներից հետո), մյուս կողմից՝ սահմանափակում էին ազգային ինքնավարությունը։

2․ Արևմտյան Հայաստան (Օսմանյան կայսրության կազմում)

• Արեւմտյան Հայաստանը գտնվում էր Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ և բաժանված էր վիլայեթների (Վան, Բիթլիս, Էրզրում, Խարբերդ, Սեբաստիա, Դիարբեքիր)։
• Հայերը այստեղ կազմում էին զգալի բնակչություն, սակայն նրանց վիճակը ծանր էր․ թուրքական իշխանությունները սահմանափակում էին կրթական, տնտեսական և քաղաքական իրավունքները։
• Հայերի հանդեպ բռնությունները հաճախակի էին։ Արդյունքում տեղի ունեցան զանգվածային ջարդեր․

Я возвращался с охоты и шел по аллее сада. Собака бежала впереди меня.
Вдруг она уменьшила свои шаги и начала красться, как бы зачуяв перед собою дичь.
Я глянул вдоль аллеи и увидел молодого воробья с желтизной около клюва и пухом на голове. Он упал из гнезда (ветер сильно качал березы аллеи) и сидел неподвижно, беспомощно растопырив едва прораставшие крылышки.
Моя собака медленно приближалась к нему, как вдруг, сорвавшись с близкого дерева, старый черногрудый воробей камнем упал перед самой ее мордой — и весь взъерошенный, искаженный, с отчаянным и жалким писком прыгнул раза два в направлении зубастой раскрытой пасти.
Он ринулся спасать, он заслонил собою свое детище… но всё его маленькое тело трепетало от ужаса, голосок одичал и охрип, он замирал, он жертвовал собою!
Каким громадным чудовищем должна была ему казаться собака! И все-таки он не мог усидеть на своей высокой, безопасной ветке… Сила, сильнее его воли, сбросила его оттуда.
Мой Трезор остановился, попятился… Видно, и он признал эту силу.
Я поспешил отозвать смущенного пса — и удалился, благоговея.
Да; не смейтесь. Я благоговел перед той маленькой героической птицей, перед любовным ее порывом.
Любовь, думал я, сильнее смерти и страха смерти. Только ею, только любовью держится и движется жизнь.

Главная мысль

В рассказе («Воробей» Тургенева) показано, что любовь родителей к детям сильнее страха смерти. Настоящая любовь способна побеждать даже инстинкт самосохранения, и именно ею держится жизнь.

---

Художественные средства

Эпитеты:

• молодой воробей,
• едва прораставшие крылышки,
• старый чёрногрудый воробей,
• отчаянный жалкий писк,
• зубастая раскрытая пасть,
• маленькое тело,
• безопасная ветка,
• любовный порыв.

Метафоры:

• ветер сильно качал (берёзы),
• голосок одичал и охрип,
• сила сбросила его (с ветки).

Сравнение:

• камнем упал.

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐ/գրավոր/
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս սկսվեցին և ի՞նչ ընթացք ունեցան հայ-թաթարական բախումները։
Հայ–թաթարական բախումները (հայ–ադրբեջանցի բախումներ) սկսվեցին 1905 թ. սկզբին՝ Ռուսական կայսրության հեղափոխական իրադարձությունների հետ։ 1905 թ․ փետրվարի 6-ին Բաքվում տեղի ունեցավ առաջին բախումը, սակայն Նիկոլ Դումանը կարողանում է համախմբել ինքնապաշտպանական ուժերը և հակահարված տալ թաթարներին։ Բախումները տարածվեցին ամբողջ Այսրկովկասում։ Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը, Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունները կազմակերպում են ինքնապաշտպանական մարտեր։ Հայ ժողովրդի կողքին էր նաև Հայ առաքելական եկեղեցին։ Բախումները ավարտվեցին 1906 թ. սեպտեմբերին, Ռուսաստանում հեղափոխական շարժում­ների թուլացման հետևանքով։
բ. Նշի՛ր։ Թվարկի՛ր երիտթուրքերի՝ Աբդուլ Համիդի քաղաքականության շարունակողներ
լինելու հանգամանքը հիմնավորող մի քանի փաստ։
Աբդուլ Համիդը պետական քաղաքականության հիմքում դրել էր պանիսլամիզմը։ Երիտթուրքերը փոխարինեցին այն պանթյուրքիզմով, որը նույնպես հայերի և մյուս ժողովուրդների նկատմամբ ճնշում էր։ Աբդուլ Համիդի օրոք տեղի ունեցան 1890-ական թթ․ հայերի կոտորածները։ Երիտթուրքերի օրոք՝ 1915 թ․ կազմակերպվեց Հայոց ցեղասպանությունը։ Երկու վարչակարգերն էլ ձգտում էին թուլացնել և ոչնչացնել կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների ազատագրական շարժումները։
գ. Քննի՛ր։ Ի՞նչ էր պանթյուրքիզմը և ի՞նչ վտանգավոր հետևանքներ էր ենթադրում։
Պանթուրքիզմի նպատակն էր միավորել բոլոր թուրքախոս պետությունները և ժողովրդին որպես մեկ մեծ պետություն։ Սակայն դա նպաստեց հայ և այլ ժողովրդի իրավունքների խախտմանը, կոնֆլիկտների և սահմանադրական ազատությունների կրճատմանը։ Նաև այն հանդիսացավ ինչպես 1915թ․ Հայ Ցեղասպանության հիմքերից մեկը։

1) Փոփոխականի ո՞ր արժեքի դեպքում արտահայտությունն իմաստ չունի․

ա) x=8
բ) x=3
գ) x=6
դ) x=3
ե) x=2, x=-1
զ) x=-4, x=5
է) x=3
ը) x=4

2) Գտե՛ք արտահայտության թույլատրելի արժեքների բազմությունը և նշանապահպանման միջակայքերը․

ա) (-∞;-5)U(-5;-2)U(-2;∞) (-∞;-5) -, (-5;-2) -, (-2;∞) +
բ) (-∞;3)U(3;∞) (-∞;3) +, (3;∞) +
գ) (-∞;-1)U(-1;3)U(3;∞) (-∞;-1) +, (-1;3) +, (3;∞) +
դ) (-∞
ե)
զ)
է)
ը)

3) Սոֆին 240 000-դրամանոց հեռուստացույց գնեց։ Նա վճարեց 140 000 դրամ, իսկ մնացած գումարի համար վերցրեց մեկ տարով ապառիկ՝ 18% տարեկան տոկոսադրույքով։ Ընդհանուր որքա՞ն գումար Անին վճարեց հեռուստացույցի համար։
240,000-140,000=100,000
100,000/100*18=18,000
240,000+18,000=258,000

4) Լուծե՛ք քառակուսային հավասարումը.

ա) D=36-20=16
x1=-6+√16/2=-1
x2=-6-√16/2=-5

բ) D=16+48=64
x1=-4+√64/2=-2
x2=-4-√64/2=6

գ) D=49+72=121
x1=-7+√121/2=2
x2=-7-√121/2=-9

դ) D=

ե) D=1+48=49
x1=-1+√49/8=0,125
x2=-1-√49/8=-1

զ) D=25-168=-143<0

1․ Զարգացման նախադրյալները և խոչընդոտները

Նախադրյալներ․

• Բազմահազարամյա մշակութային ժառանգություն (միաբանություններ, եկեղեցիներ, խաչքարեր)։
• Գեղեցիկ լեռնային բնություն, Սևան, Դիլիջան, Տաթև, Արագած, Գեղամա լեռներ։
• Տարբեր տեսակի տուրիզմի հնարավորություններ՝ էկոտուրիզմ, առողջարանային, պատմամշակութային, ուխտագնացություն։
• Անվտանգ ու հյուրասեր միջավայր։

Խոչընդոտներ․

• Տրանսպորտային մեկուսացվածություն (փակ սահմաններ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ)։
• Քաղաքական ու տարածաշրջանային անկայունություն։
• Տուրիստական ենթակառուցվածքների թերի զարգացում (ճանապարհներ, որակյալ հյուրանոցներ, սպասարկում)։
• Տարածաշրջանային մրցակցություն (Վրաստան, Թուրքիա, Իրան)։

---

2․ Զարգացման պատմությունը

• Խորհրդային շրջանում՝ Հայաստան այցելում էին հիմնականում ԽՍՀՄ-ի քաղաքացիներ (սոցիալիստական զբոսաշրջություն)։
• Անկախությունից հետո՝ 1990-ականների պատերազմական և սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակը գրեթե կասեցրեց ճյուղը։
• 2000-ականներից սկսած, Հայաստանի միջազգային ճանաչելիության աճի և սփյուռքի ակտիվ այցերի շնորհիվ, տուրիզմը սկսեց զարգանալ։
• Վերջին տարիներին աճ է գրանցվել, բայց պատերազմներն ու համավարակը (COVID-19) նոր խոչընդոտներ ստեղծեցին։

---

3․ Դերը ՀՀ-ի համար

• Տնտեսական․ ապահովում է ՀՆԱ-ի զգալի մասը (մոտ 10-12% նախքան համավարակը)։
• Սոցիալական․ ստեղծում է աշխատատեղեր հյուրանոցներում, ռեստորաններում, տրանսպորտում։
• Մշակութային․ նպաստում է ազգային արժեքների պահպանմանը և միջազգային ճանաչելիությանը։
• Ֆինանսական․ ապահովում է արտարժութային մուտքեր։

---

4․ Կապը այլ ճյուղերի հետ

• Տրանսպորտ – առանց ուղևորափոխադրումների զբոսաշրջությունը չի զարգանա։
• Գյուղատնտեսություն – զբոսաշրջիկները սպառում են տեղական սնունդ, գինի, չրեր։
• Արդյունաբերություն – հուշանվերներ, տեղական արտադրանք։
• Կառուցապատում – հյուրանոցներ, ճանապարհներ, ենթակառուցվածքներ։

---

5․ Զարգացման հեռանկարները

• Էկոտուրիզմի և առողջարանային տուրիզմի զարգացում (Դիլիջան, Ջերմուկ, Սևան)։
• Մշակութային ու ուխտագնացային տուրիզմի միջազգային ճանաչում (Էջմիածին, Տաթև, Գառնի, Գեղարդ)։
• ՏՏ և թվային տեխնոլոգիաների ներգրավում (օնլայն գովազդ, բուկինգ պլատֆորմներ)։
• Սփյուռքահայության պոտենցիալի օգտագործում։
• Անվտանգության և միջազգային կապերի կայունացման դեպքում՝ զբոսաշրջիկների քանակը կարող է բազմապատկվել։

1. Հայաստան ընտրած երկիր — ես ընտրեցի՝ Վրաստան

Ի սկզբանե՝ ընտրության պատճառը

Վրաստանը հարևան երկիր է, որոշակի նման տնտեսական/հասարակական փուլի մոտ է և լավ «շրջակա» համադրություն է՝ փոքր մարզային համեմատության համար։

Մակարդակներ (առանձնացված՝ հիմնական թվային տարբերակներ)

• Ընդհանուր բնակչություն (ներկայա մոտավոր)
  • Հայաստան՝ ~2.9–3.1 մլն (2023–2025
  • Վրաստան՝ ~3.7–3.8 մլն
• Էթնիկ կազմ / բազմազանություն
  • Հայաստան՝ էթնիկ հայեր՝ մեծամասնություն՝ շուրջ ~98% (2022/2011/2001 թվերի համեմատությամբ Armstat), փոքր ինստիտենցիաներ՝ լեզվապես/ազգայնությամբ յեզիդներ, ռուսներ, ասորի և այլն։ (շատ հոմոգեն)։
  • Վրաստան՝ էթնիկ վրացիներ՝ ≈87% (2014 վիրահատական հաշվարկ), նաև ազերն, հայեր և այլ ազգային փոքրամասնություններ միասին՝ ≈13%։ (մեծ համակուսակցական բազմազանություն նաև՝ Աբխազիա/Ում-տարրերի շուրջ քաղաքական հիմնախնդիրներով այնտեղ թվեր չեն ամբողջովին համեմատելի)։
• Տարիքային կառուցվածք (միջին միտում)
  • Հայաստան՝ հավասարակշռված, բայց թոշակային խմբի մասը աճող (միջին տարիքը բարձրանում է, 65+ բաժինը աճել է՝ մոտ 12–13% 2020-2024-ի տարիքային շարքերում): դա հաշված է World Bank / UN տվյալներից։
  • Վրաստան՝ նույնատիպ միտում՝ միջին տարիքի աճ, սակայն փոքր-ինչ ավելի երիտասարդ կամ համեմատաբար նմանօրինակ՝ պայմանավորված արտագաղթով և ծնելիության նվազմամբ։
• Բնական աճ / ծնելիություն
  • Երկու երկրներում հանրապետական՝ ծնելիության անկում (post-Soviet 1990-ականների վայրը) ու հետո հարաբերական կայացում/түվեր: Հայաստանի ընդհանուր vruchtաբերվության գործակիցը (TFR) վերջին տասնամյակներում եղել է ~1.6–1.9 սահմանագիծներում՝ տարբեր տարածաշրջաններում տարբերություն։

Փաստացի ընդհանրություններ և տանգադրությունները (կարճ)

Ընդհանրություններ

• Երկուսն էլ անցկացրել են արագ ժողովրդագրական փոփոխություններ՝ խորհրդային փլուզումից հետո` ծնելիության անկում, զանգվածային նահանջ/էմիգրացիա (քանի որ տնտեսարական քաուզանները և քաղաքական անորոշությունը դրդեցին մարդկանց որոնել աշխատանքի/ճակատագրի զարգացում արտերկրում)։
• Երկուսն էլ ծերացում են ապրում (միջին տարիքի աճ, 65+ տոկոսը մեծանում է)։

Տարբերություններ

• Էթնիկ հոմոգենություն․ Հայաստանն ավելի հոմոգեն է (~98% հայկական), Վրաստանը բազմազան (≈87% վրացի + 13% այլ). Սա բացատրվում է պատմական տեղաբաշխմամբ, սովետական ժամանակների ու վերջին հակամարտություններով եւ տեղանքի՝ ազգային համայնքների գոյությամբ։
• Միգրացիոն պրոֆիլների նրբություններ՝ երկուշաբթի արտագաղթն ու ներգաղթը տարբեր գտնումներ ունեն՝ օրինակ՝ 1990-2000-ականների զանգվածային արտագաղթ Հայցի մեծ պարբերություններ էին (իշխանական, տնտեսական, պատերազմային)։ Վրաստանում նույնպես արտագաղթ է, բայց մի քանի այլ սոցիալ-քաղաքական դետալներ տարբեր են։

2. Հայաստան ամբողջ աշխարհ — հիմնական համեմատություններ

(ա) Տեսական միտումներ վերջին ~200 տարում (շարքային պատկեր)

• Աշխարհը. 1800 թվականին աշխարհը մոտավորապես 1 մլրդ էր, 1900-ին ≈1.6 մլրդ, 1950-ին ≈2.5 մլրդ, 2000-ին ≈6.1 մլրդ, 2024–2025-ում ավելի քան 8 միլիարդ։ Աշխարհի բնական աճը՝ հատկապես 20-րդ դարի կեսին ծայրացավ (տարբեր երկրներում տարբեր տեմպեր)։ Գլոբալ ծնելիության տեմպները սկսեցին նվազել վերջին 50–70 տարիներին, հատկապես քաղաքակրթված (developed) երկրներում: ելք՝ վերահսկվող աճ և ծերացում որոշ տարածաշրջաններում։
• Հայաստան. Հայաստանի բնակչությունը մեծացել է խորհրդային շրջանում, կառչած էր 3.5–3.6 մլն-ի (շատ երկրներում նման էր), բայց 1990-ականներից սկսվեց կտրուկ անկումը՝ կապված էմիգրացիայի, տնտեսական քաուզաների և նկատի առնելով ռազմական/տնտեսական ճգնաժամերը (1990-ականների սկեվ)։ Եզրափակիչ՝ Հայաստանի աճը ոչ միանշանակ՝ համեմատած աշխարհագրական մեծ աճին վերջին 200 տարում (աշխարհի ընդհանուր աճը հսկայական է՝ մասնավորապես Ասիայում և Աֆրիկայում, մինչդեռ Հայաստանը ունեցել է տեղային ոլորտային անկումներ/վերականգնման փուլեր):

(բ) Նախապայմանները՝ ինչն է պատճառ հանդիսացել տարբերություններին

• Ֆերտիլիթետ / ծնելիություն: Աֆրիկյան զարգացող երկրներում ծնելիությունը մնացել է բարձր՝ գլոբալ աճը մեծությամբ։ Հայաստանում և տարածաշրջանում ծնելիությունը ընկել է՝ մոդեռնիզացիա, քաղաքացում, կանանց կրթության մակարդակ, տնտեսական ենֆորսմենտ և այլն։
• Միգրացիա: Հայաստանը մեծ արտահոսք է ունեցել (էմիգրացիա), որը նյարդայնացնում է ժողովրդագրական աճը՝ հակադրելով աշխարհին, որտեղ որոշ երկրներ՝ ներգաղթով կամ տեղական հզոր աճով, բնակչությունը մեծացնում են։
• Արդյունաբերական/առողջապահական զարգացում: Աշխարհագրական տարբերություններն են ազդել կյանքի տևողության վրա՝ ավելի լավ առողջապահություն՝ բարձր կյանքի սպասման ավելացում՝ աճի հիմնական աղբյուրներից մեկը աշխարհում։ Հայաստանում նման աճն էլ ունի, սակայն ազդեցությունն զուգորդվում է արտագաղթի հետ։

3. Ազգայնական կազմի (ազգային կազմի) դինամիկան

• Ես գծեցի էթնիկ/ալլո-ազգային բաժանումը 2001, 2011 և 2022 (Armstat): տես նկարը/դownload հղումը ստորև։
  • Տվյալները (կարճ)՝ Արմեններ՝ 97.70% (2001), 97.94% (2011), 98.06% (2022) — մնացածները՝ <3% միասին (յեզիդներ ≈1.0%, ռուսներ ≈0.5%, ասորիներ, քուրդ և այլն)։

Ազգայնական կազմի փոփոխության պատճառները (կառայելի հասկանալու համար)

1. Միգրացիոն պրոցեսներ. 1990-ականների և այլ շրջափակումների ժամանակ բազմաթիվ փոքրամասնություններ (ռուսախոսներ, ռուսներ) արտագաղթել են Ռուսաստան կամ մյուս երկրներ՝ այդ անտարակույսորեն նվազեցնելով նրանց կայուն տոկոսը։
2. Ռեպատրիացիա և համազգային միտումներ. Խորհրդային եւ դրանից հետո եղած՝ որոշ ցուցանակներ (վերադարձներ) և նաև սփյուռք-ռեպատրիացիա մի քանի փուլերում հնչեցին, այլոց ազդեցությունն ավելի փոքր էր։
3. Վարչական/գրանցումների մանրամասներ՝ 2011 և 2022 հաշվարկների մեթոդական տարբերություններ, ներգաղթի/բնակության հաշվառում՝ կարող են փոքրական տատանումներ բերվել պաշտոնական վիճակագրության մեջ։\

4. Տարիքային կազմի դինամիկան — դիագրամ և բացատրություններ

• Ես արեցի 3 broad-age stacked-bar դիագրամ՝ 2000, 2010, 2020 (կոմպակտ ներկայացում՝ 0–14, 15–64, 65+)՝ (բնականաբար՝ թվերը մոտավոր են՝ հիմնված World Bank / UN WPP տվյալների շարքերից՝ նշված աղբյուրներ)։

Հիմնական դիտարկումներ՝

• 0–14 հատվածը նվազում է (դասական նշան՝ ծնելիության անկում).
• 15–64 (աշխատական տարիքի) բաժինը աճում կամ մի քիչ փոփոխվում է՝ կախված ներքին ու արտաքին միգրացիայից՝ երբ երիտասարդները մեկնում են՝ աշխատունակ բաժնի կառուցվածքը փոխվում է։
• 65+ աճում է՝ որպես ծերացման նշան՝ կյանքի տևողության աճ + ծնելիության նվազում = ծերացում։

1․ ՀՀ օգտակար հանածոների հանքավայրերը

Ոսկի

• Սոթք (Գեղարքունիք)
• Մեղրաձոր (Կոտայք)
• Արմանիս (Լոռի)

Պղինձ

• Քաջարան (Սյունիք)
• Ագարակ (Սյունիք)
• Ալավերդի (Լոռի)

Մոլիբդեն

• Քաջարան (Սյունիք)
• Տեղեր (Ամուլսար, որոշ հատվածներում)

Երկաթ

• Հանքավան (Կոտայք)
• Սյունիքի որոշ հանքեր

Տուֆ

• Երևան (Աբովյան, Բջնի, Արին-բերդ, Հրազդան)
• Արտաշատ
• Գյումրի շրջակայք

Հանքային ջրեր

• Ջերմուկ
• Դիլիջան
• Արզնի
• Բջնի
• Հանքավան

---

2․ ՀՀ գետային ցանցի քարտեզ

Ախուրյան գետ

• Երկարություն՝ ~186 կմ
• Ակունք՝ Արևմտյան Հայաստան, Կարսի սարահարթ
• Գետաբերան՝ Մեղրագետով միանում է Արաքսին

Քասախ գետ

• Երկարություն՝ ~89 կմ
• Ակունք՝ Արագած լեռ
• Գետաբերան՝ միանում է Հրազդան գետին

Հրազդան գետ

• Երկարություն՝ ~141 կմ
• Ակունք՝ Սևանա լիճ
• Գետաբերան՝ Արաքս գետ

Արփա գետ

• Երկարություն՝ ~128 կմ
• Ակունք՝ Վայքի լեռնաշղթա
• Գետաբերան՝ Արաքս

Որոտան գետ

• Երկարություն՝ ~178 կմ
• Ակունք՝ Սյունիքի լեռներ
• Գետաբերան՝ Արաքս

Ողջի գետ

• Երկարություն՝ ~82 կմ
• Ակունք՝ Զանգեզուրի լեռներ
• Գետաբերան՝ Արաքս

Փամբակ գետ

• Երկարություն՝ ~86 կմ
• Ակունք՝ Բազումի լեռներ
• Գետաբերան՝ Դեբեդ

Ձորագետ գետ

• Երկարություն՝ ~67 կմ
• Ակունք՝ Փամբակի լեռներ
• Գետաբերան՝ Դեբեդ

Դեբեդ գետ

• Երկարություն՝ ~178 կմ
• Ակունք՝ Փամբակ և Ձորագետ գետերի միացում
• Գետաբերան՝ Կուր գետ (Վրաստանում)

Աղստև գետ

• Երկարություն՝ ~133 կմ
• Ակունք՝ Դիլիջանի լեռներ
• Գետաբերան՝ Կուր գետ (Վրաստանում)

---

3․ ՀՀ ռելիեֆ

ա) Լեռնաշղթաներ

• Վիրահայոց լեռնաշղթա – ՀՀ հյուսիս-արևմուտք
• Բազումի – Լոռի
• Փամբակի – Լոռի
• Գուգարաց – Լոռի-Տավուշ
• Արեգունու – Տավուշ
• Սևանի և Արևելյան Սևանի – Սևանի ավազան
• Վայքի – Վայոց ձոր
• Զանգեզուրի – Սյունիք

բ) Հրաբխային լեռնավահաններ

• Եղնախաղի – Շիրակի մարզ
• Ջավախքի – Լոռի, Շիրակ
• Արագած – Արագածոտն
• Գեղամա – Կոտայք, Գեղարքունիք
• Վարդենիսի – Գեղարքունիք
• Սյունիքի – Սյունիք

---

4․ ՀՀ լանդշաֆտներ

Հայաստանում տարբեր լանդշաֆտներ կան՝ ըստ բարձրության։

1. Ստեփային լանդշաֆտ

• Բարձրություն՝ 800–1200 մ
• Կլիմա՝ տաք ամառ, մեղմ ձմեռ
• Բուսականություն՝ փռուշ, կեռաս, գիհի, խոտաբույսեր
• Կենդանական աշխարհ՝ գայլ, աղվես, նապաստակ, անպտուղ մկներ

2. Լեռնատափաստանային

• Բարձրություն՝ 1200–2200 մ
• Բուսականություն՝ կոր և խոտաբույսեր, թփուտներ
• Կենդանիներ՝ վայրի կատու, գայլ, թռչուններ

3. Ալպյան մարգագետիններ

• Բարձրություն՝ 2200–3000 մ
• Բուսականություն՝ գույնզգույն մարգագետնային ծաղիկներ
• Կենդանիներ՝ վայրի այծեր, մարջան, գորշ արջ

4. Սուբալպյան և անտառային

• Տարածում՝ հիմնականում Լոռի, Տավուշ, Սյունիք
• Բուսականություն՝ կաղնի, բոխի, թխկի, հաճարենի, եղևնի
• Կենդանիներ՝ գորշ արջ, վայրի խոզ, մուշ, սև կեռնեխ

1)Փոփոխականի ո՞ր արժեքի դեպքում արտահայտությունն իմաստ չունի․

Ա․8

Բ․3

Գ․6

Դ․3

Ե․

Զ․

Է․3

Ը․4

2)Գտե՛ք արտահայտության թույլատրելի արժեքների բազմությունը և նշանապահպանման միջակայքերը․

3)Սոֆին 240 000-դրամանոց հեռուստացույց գնեց։ Նա վճարեց 140 000 դրամ, իսկ մնացած գումարի համար վերցրեց մեկ տարով ապառիկ՝ 18% տարեկան տոկոսադրույքով։ Ընդհանուր որքա՞ն գումար Անին վճարեց հեռուստացույցի համար։

Սոֆին հեռուստացույցի համար ընդհանուր վճարեց 258 000 դրամ։

4)Լուծե՛ք քառակուսային հավասարումը.