1. 20-րդ դասրի ընթացքում ինչպիսի՞ փոփոխություններ կրեց ՀՀ բնակչության թիվը և ի՞նչ պատճառներ ազդեցին դրա փոփոխության վրա։
20-րդ դարի ընթացքում, 1918-1920 թթ․ հայ-թուրքական պատերազմի, սովի և հայ ժողովրդի կոտորածների պատճառով Հայաստանի բնակչության թիվը կտրուկ նվազեց։
2. Մշտական բնակչություն ասելով ի՞նչ կարելի է հասկանալ։
Մշտական բնակչությունը, դա տվյալ տարածքում մշտապես բնակվող ու հաշվառման պահին ներկա և ժամանակավոր բացակայող բնակչության թվերի հանրագումարն է։
3. Ինչ է բնակչության բնական և մեխանիկական շարժ։
Բնական շարժը, դա բնակչության թվի փոփոխությունն է ծնունդների և մահերի հանրագումարի հաշվին, իսկ մեխանիկական շարժը՝ բնակչության թվի փոփոխությունն է միգրացիայի հաշվին:
4. Հայաստանում՛ խորհրդային տարիներին ներգաղթը ինչպե՞ս է տեղի ունեցել։
5. Բնաչության խտություն ասելով ի՞նչ են հասկանում, ինչպե՞ս ենք այն հաշվում։
Բնակչության խտությունն ընդհանուր տարածքային մակերեսի վրա բնակչության քանակի բաշխվածությունն է։ Այն ցույց է տալիս, թե միջինում քանի մարդ է ապրում 1 կմ² տարածքի վրա

1. Թվա՛րեք բնակչության կազմի տեսակները։
Տարբերում են բնակչության ազգային, սեռային, տարիքային, սոցիալական, կրոնական, ըստ բնակավայրի տեսակների կազմ և այլն։
2. Ի՞նչ է ազգային կազմը, և միատար ազգային կազմ ասելով ի՞նչ եք հասկանում
Ազգային կազմ ասելով հասկանում ենք որևէ երկրի, տարածաշրջանի կամ բնակչության խմբի մեջ ապրող տարբեր ազգությունների համամասնությունը և կազմը։ Միատար ազգային կազմ նշանակում է, որ տվյալ երկրի կամ տարածքի բնակչության մեծամասնությունը պատկանում է մեկ ազգության, իսկ մյուս ազգությունները կամ բացակայում են, կամ շատ փոքր տոկոս են կազմում։
3. Ի՞նչ ազգային փոքրամասնություններ կան Հայաստանում, և որտե՞ղ են նրանք հիմնականում ապրում։
Հայաստանը հիմնականում ունի միատար ազգային կազմ, սակայն այստեղ ապրում են նաև մի շարք ազգային փոքրամասնություններք ասորիներ, ռուսներ, քրդեր, ուկրաինացիներ, վրացիներ, հույներ և այլն։
4. Ինչպիսի՞ն է ՀՀ բնակչության սեռային կազմը ըստ տարիքի, և ինչպե՞ս է այն փոփոխվում։
ՀՀ-ում բնակչության սեռային կազմը տարբեր տարիքային խմբերում տարբեր է: Ցածր տարիքային խմբերում (մինչև 20-25) գերակշռում են տղաները: Ավելի բարձր տարիքային խմբերում գերակշռող են դառնում կանայք, իսկ ծերերի մեջ կանանց գերակշռությունն էլ ավելի է մեծանում
5. ՀՀ բնակչության կազմում ինչպիսի՞ տարիքային խմբեր են առանձնացվում։
ՀՀ բնակչության կազմում տարբերում են մինչաշխատունակ, աշխատունակ և հետաշխատունակ։ Ըստ տարիքային խմբերի որոշում են աշխատանքային և դպրոցական տարիքի բնակչության, զինապարտների, թոշակառուների թիվը
6. Բնակչության կազմը ըստ բնակավայրերի քանի՞ տիպ ենք առանձնացնում։
Բնակչությունը ըստ բնակավայրերի բաշխված է քաղաքի և գյուղի միջև։
7. Ինչպիսի՞ն է ՀՀ-ում ուրբանիզացման մակարդակը։
ՀՀ-ում ուրբանիզացման մակարդակը միջինից բարձր է։ Հայաստանում բնակչության մոտ 60–65 %-ը քաղաքային է, իսկ մնացած մասը՝ գյուղական։
8. Ինչ է աշխատանքային ռեսուրսը։ Այս ռեսուրսի քանակը ինչո՞վ է պայմանավորված։
Աշխատանքային ռեսուրսներ են համարվում երկրի կամ տարածքի այն բնակչությունը, որը ֆիզիկապես և մտավոր կարող է աշխատել և մասնակցել հասարակական արտադրությանը։ Աշխատանքային ռեսուրսների քանակը պայմանավորված է բնակչության ընդհանուր քանակով և տարիքային կազմով։
9. Աշխատանքային ռեսուրսների քանակական և որակական ցուցանիշ ասելով ի՞նչ եք հասկանում։
Աշխատանքային ռեսուրսների քանակական ցուցանիշը ցույց է տալիս, թե քանի մարդ է կազմում աշխատանքային ռեսուրսը տվյալ երկրում կամ տարածքում։ Աշխատանքային ռեսուրսների որակական ցուցանիշը ցույց է տալիս, թե
ինչպիսի՛ն է այդ աշխատուժը, այն կախված է բնակչության կրքական և մշակութային մարդկանցից։

1․ Նշե՛լ ազգային պարկի, արգելոցի և արգելավայրի տարբերությունները։
Ազգային պարկ — լայն տարածք, բազմաֆունկցիոնալ պահպանություն և էկոտուրիզմ։
Արգելոց — խիստ պահպանվող շրջան, բացարձակապես արգելված տնտեսական գործունեությամբ։
Արգելավայր — մասնակի սահմանափակումներով պահպանվող տարածք, թույլատրվում է որոշակի գործունեություն։
2․ Քանի՞ ազգային պարկ ունենք Հայաստանում, նշե՛ք դրանց անունները և նկարագրե՛ք յուրաքանչյուրը։
Հայաստանում առանձնացված են չորս ազգային պարկեր` «Սևան», « Դիլիջան», «Արփի լիճ» և «Արևիկ»:
Նախատեսվում է ստեղծել նաև « Ջերմուկ», «Գնիշիկ» և այլ ազգային պարկեր: «Սևան» ազգային պարկը կազմակերպվել է 1978 թ. և ընդգրկում է մոտ 150 հազ. հա մակերես: Դրա 17%-ը ցամաքային է, ﬓացածը` ջրային տարածք է: «Դիլիջան» ազգային պարկը հիմնադրվել է 2002 թ. (մինչ այդ եղել է պետական արգելոց): Այն տարածվում է Գետիկ ու Աղստև գետերի ջրհավաք ավազանում՝ 1000-2300 մ բարձրությունների վրա: Պարկի տարածքը կազմում է 28 հազ. հա: «Արփի լիճ» ազգային պարկը հիմնադրվել է 2009 թ.։ Այն ընդգրկում է Եղնախա– ղի լեռների արևելյան, Ջավախքի լեռների հարավարևմտյան լանջերը և դրանց մի-ջև ընկած լեռնատափաստանային, մերձալպյան լանդշաֆտները: Պարկի տարածքը կազմում է մոտ 62 հազ. հա: «Արևիկ» ազգային պարկը հիմնադրվել է 2009 թ. Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Մեղ– րի լեռնաբազուկի հարավային լանջերին: Այն ընդգրկում է շուրջ 34,5 հազ. հա տարածք:
3․ Քանի՞ արգելոց ունենք Հայաստանում, թվարկե՛ք դրանց անունները և նկարագրե՛ք յուրաքանչյուրը։
Հայաստանի Հանրապետության տարածքում պետական արգելոցները երեքն են` Խոսրովի, Շիկահողի և Էրեբունու:
Խոսրովի արգելոցը տարածվում է Գեղամա լեռների հարավային մասում՝ Ազատ և Վեդի գետերի ջրհավաք ավազաններում, 1000-2300 մ բարձրությունների վրա՝ զբաղեցնելով ավելի քան 29 հազ. հա մակերես: Նշանավոր է շուրջ 1800 բուսատեսակներով: Շիկահողի արգելոցը գտնվում է Ծավ գետի ջրհավաք ավազանում՝ 700-2400 մ բարձրության վրա: Արգելոցի 94%-ը անտառապատ է և ունի խիստ մասնատված ռելիեֆ: Այստեղ աճում է 1000-ից ավելի բուսատեսակ։ Էրեբունու արգելոցը կազմակերպվել է Երևանից հարավ-արևելք ընկած բլրապատ կիսաանապատային տարածքում: Նրա գլխավոր նպատակն է պահպանել հացազգիների վայրի տեսակների հարուստ գենոֆոնդը։
4․ Հայաստանում քանի արգելավայր ունենք — թվարկել մի քանիսը։
Հայաստանում գործում են ավելի քան 25 արգելավայրեր: Հայաստանի արգելավայրերից մի քանիսն են Վեդի գետի և շրջակա տարածքների արգելավայրը, Խոսրովի անտառի արգելավայրը, Մեղրիի անապատային արգելավայրը, Քամաղան կիրճի արգելավայրը, Հոռոմ գյուղի բուսաբանական արգելավայրը, Սևանի կիրճերի արգելավայրը, Արաքս գետի արգելավայրը։
5․ Բնական հուշարձանները ինչպիսի՞ նշանակություն ունեն։ Թվարկե՛ք մի քանիսը։
Բնական հուշարձանները ունեն գիտական, պատմական, մշակութային և էսթետիկական նշանակություն: Դրանք օգնում են ուսումնասիրել բնական միջավայրը, կրթական նպատակներով օգտագործվում են և պահպանում են տեսարժան ու եզակի լանդշաֆտները: Հայաստանում հայտնի են Որոտանի գետի վրայով անցնող «Սատանի ամուրջը», Վայոց Ձորի ստալակտիտներն ու Մոզրովի և Մագիլիկարսի քարանձավները, Ջերմուկի, Շաքիի և Թռչկանի ջրվեժները:
6․ Ինչի համար է նախատեսված «Կարիր» գիրքը։ Նշե՛ք «Կարմիր գրքում» գրանցված մի քանի բույս և կենդանի
«Կարմիր գիրքը» նախատեսված է վտանգված բուսական և կենդանական տեսակների պահպանության համար: Այն գրանցում է հազվագյուտ բույսեր, կենդանիներ և թռչուններ, օրինակ՝ տաքթաջյանի կաթնունին, հայկան մուֆլոնը, հայկան սո ղունը, սևանյան ձկնատեսակներ և այլն: Գիրքը կարևոր է, քանի որ օգնում է վերահսկել էկոհամակարգերի հավասարակշռությունը և պաշտպանել կենդանիների կենսական միջավայրը:

Ինչպիսի՞ հողեր կան Հայսատանում։

• Լեռնամարգագետնային հողեր
• Դարչնագույն հողեր
• Շագանակագույն հողեր
• Սևահողեր
• Անապատա-կիսաանապատային հողեր
• Ալյուվիալ (գետաբերանի) հողեր
• Անգային հողեր (աղակալած, քարքարոտ)

Նկարագրե՛լ կիսաանապատային հողերը։

Տարածված են հիմնականում Արարատյան դաշտում, Մասիսի, Արտաշատի, Եղեգնաձորի ստորին մասերում։

Կազմվում են չոր, տաք կլիմայական պայմաններում։

Քիմիական կազմը հաճախ ունի աղակալում, գիպս և կարբոնատներ։

Բույսածածկը աղքատ է՝ աճում են քաղցրաթուրտ և ջրակայուն իներ՝ աղուտ, ուզառ, քյոռլուկ, աղասեր թփեր։

Մարդու միջամտությամբ (ոռոգում) դառնում են բարձր բերքատու, հատկապես այգեգործության և բանջարաբոստանային մշակաբույսերի համար։

Նկարագրե՛լ ամենատարածված հողատեսակը։

Զարգանում են միջին լեռնային գոտում (1000–1800 մ)։

Բավարար քանակի խոնավություն և տաք ամառ։

Հողի կառուցվածքը միջինածխաթթված է, բերրիությունը՝ միջինից բարձր։

Վարանուն գույն – բացից մինչև մուգ դարչնագույն։

Հարմար են հացահատիկայինների, բանջարեղենի, ինչպես նաև այգիների համար։

Ինչպիսի՞ էնդեմիկ բուսատեսակներ գիտեք Հայաստանում։

Հայաստանի էդեմիկ բույսերն են՝ պատատուկ հայկական, ոչնաթափ հայկական, օշինդր հայաստանյան, <<Հայաստանի արմատ>>՝ տորոն, աչնի Զանգեզուր, և կաղնի արաքսյան։

Ինչպիսի՞ էնդեմիկ կենդանատեսակներ գիտեք Հայաստանում։

Հայաստանում կան 75 կաթնասուններ, 302 թռչուններ, 43 սողուներ, անողնաշարավորներ՝ ավելի քան 11000-ը։ Շատ կենդանատեսակներ հատուկ են միայն Հայկական լեռնաշխարհին և հարակից տարածքներին։ Դրանք են հայկական վայրի վոչխարը, բեզոարյան այծը, կովկասյան փասիանը, հայկական եղջերավոր օձը և այլն։

Հիմնականում ՀՀ անտառները ինչպիսի՞ նշանակություն ունեն։

Էկոլոգիական նշանակություն – պահպանում են հողի բերրիությունը, կանխում են հողաշեղումները։

Կլիմակարգավորող դեր – մեղմացնում են օդի ջերմաստիճանի տատանումները։

Ջրակարգավորող դեր – նպաստում են գետերի և աղբյուրների կայուն հոսքին։

Օդի մաքրում – կլանում արտադրում են թթվածին։

Կենսաբազմազանության օջախներ – շատ կենդանիների ու բույսերի բնական տուն։

Թաղանթային / հողապաշտպան դեր լեռնային պայմաններում։

Ի՞նչ կներկայացնեք ֆրիգանոիդ բուսականության մասին։

• Ֆրիգանոիդը չոր լեռնային թփուտային բուսածածկ է։
• Տարածված է Արցախում, Զանգեզուրում, Վայոց ձորում, Արարատի լանջերին։
• Բնորոշ են ցածրամեծություն, հաստաճյուղ, միշտ կանաչ կամ կիսաիշտուկ թփեր։
• Հանդիպող տեսակներ՝ քրքումի եղեգին, յասամանախոտ, քարափճյան, սպիտակաթուփ, հետերոպտերոներ և այլն։
• Դրանք դիմանում են չորությանը, արևային ինտենսիվ ճառագայթմանը և աղքատ հողերին։

Նկարագրե՛լ անապատային և կիսանապատային գոտին։

Անապատային գոտի

• Շատ չոր կլիմա, խիստ տաք ամառ։
• Հողերը աղակալած են, կարբոնատային, հաճախ՝ ավազային։
• Բուսածածկը շատ թույլ է – հիմնականում աղուտ, խոտիկներ, ուզառ, ածիկ, թփուտներ։

Կիսաանապատային գոտի

• Ավելի խոնավ է, քան անապատայինը։
• Գտնվում է հիմնականում Արարատյան դաշտում և նրա շրջակա ստորին լանջերին։
• Հողերը՝ շագանակագույն, աղակալած, երբեմն գիպսային։
• Բույսեր՝ ծռախոտ, քյոռլուկ, աղուսային թփեր, ոզոռ, մոտ գետերի՝ հացազգիներ։
• Կենդանիներ՝ օձեր, կալիֆոռնիական փայտփորիկ, ճիտակ, մկնանմաններ։

Դասը ամփոփել հետևյալ հարցերի միջոցով՝
1. Ի՞նչ նշանավոր լեռներ կան հրաբխային լեռնավահանների մարզում։
Հրաբխային լեռնավահանների մարզում նշանավոր են Ջավախքի, Արագածի, Գեղամա, Վարդենիսի հրաբխային լեռները։
2. Ի՞նչ է սարահարթը։
Սարահարթը բարձրադիր հարթ տարածք է, որը կազմված է հին հրաբխային և լեռնային շերտերից։
3. Թվարկե՛ք ՀՀ-ում մի քանի սարահարթեր։
ՀՀ-ում կան Լոռվա, Շիրակի, Սանահինի, Գեղամա, Աշոցքի և Բաշկիչեթի սարահարթերը։
4. Ի՞նչ գոգոավորությունների է բաժանվում Միջնարաքսյան գոգավորության մարզը։
Միջնարաքսյան գոգավորության մարզը բաժանվում է Արարատյան, Վայոց Ձորի և Սևանի գոգավորությունների։
5. Լեռնավահանների հարևանությամբ գոյացել են առանձին հրաբխային լեռնազանգվածներ, թվարկե՛ք դրանցից երեքը։
Այդպիսի լեռնազանգվածներ են Արագածը, Գութանասարը և Փամբակ

Պատասխանել բլոգում հետևյալ հարցերին՝ Բ մակարդակ

1․ Թվարկի՛ր հյուսիսային լեռնաշղթաների ներքին շարի անունները։
Հյուսիսային լեռնաշղթաների ներքին շարին են պատկանում Բազուﬕ, Շիրակի, Փամբակի և Ծաղկունյաց ﬕջին բարձրության լեռնաշղթաները։
2. Թվարկի՛ր հարավային լեռնաշղթաների անունները։
Հարավային լեռնաշղթաների մեջ են մտնում Զանգեզուրի, Վայքի և Ուրծի լեռնաշղթաներն իրենք լեռնաբազուկներով
3. Թվարկի՛ր հյուսիսային լեռնաշղթաների արտաքին շարի անունները։
Հյուսիսային լեռնաշղթաների արտաքին շարին են պատկանում Վիրահայոց, Գուգարաց և Միափորի լեռնաշղթաները։
4. Ինչո՞ւ են հարթավայրերում ավելի շատ բնակավայրեր, քան լեռներում։
Մարդոի տնտեսական գործունեության համար ավելի նպաստավոր են մինչև 2500մ բարձրության տարածքները։ Ավելի բարձր պայմանները այլևս նպաստավոր չեն մարդկանց մշտական բնակության և տնտեսական գործունեության համար։ Հարթավայրերը ավելի հարմարավետ են շենքերի և այլ կառույցների համար։

1. ՀՀ օգտակար հանածոների քարտեզ-նշել հետևյալ օգտակար հանածոների հանքավայրերը. ոսկի, պղինձ, մոլիբդեն, երկաթ, տուֆ, հանքային ջրեր: 

2. ՀՀ գետային ցանցի քարտեզ-նշել հետևյալ գետերի անունը, երկարությունը, ակունքն ու գետաբերանը-Ախուրյան, Քասախ, Հրազդան Արփա, Որորտան, Ողջի, Փամբակ, Ձորագետ, Դեբեդ, Աղստև:
Ախուրյան — երկարություն՝ 186 կմ, գետաբերան՝ Արաքս գետ, ակունք ՝ Արփի լիճ
Քասախ — երկարություն՝ 89 կմ, գետաբերան՝ Սևջուր, ակունք՝ Արագած
Հրազդան Արփա — Երկարությունը ՝ 141 կմ, գետաբերան՝ Արաքս, ակունքը ՝ Սևան
Որոտան — երկարությունը ՝ 178 կմ, գետաբերան՝ Հագարի, ակունքը ՝ Զանգեզուրի լեռնաշղթա
Ողջի — երկարությունը ՝ 85 կմ, գետաբերան՝ Արաքս, ակունքը ՝ Կապուտջուղ
Ձորագետ — երկարություն՝ 67 կմ, գետաբերան՝ Դեբեդ, ակունքը՝ Ջավախքի և Բազումի լեռնաշղթաների միացման վայրը
Դեբեդ — եկարությունը ՝ 178 կմ, գետաբերան՝ Խրամ, ակունքը ՝ Փամբակի և Ձորագետի միացումից
Աղստև — երկարություն՝ 133 կմ, գետաբերան՝ Կուր գետ, ակունք՝ Փամբակի լեռներ

1․ Զարգացման նախադրյալները և խոչընդոտները

Նախադրյալներ․

• Բազմահազարամյա մշակութային ժառանգություն (միաբանություններ, եկեղեցիներ, խաչքարեր)։
• Գեղեցիկ լեռնային բնություն, Սևան, Դիլիջան, Տաթև, Արագած, Գեղամա լեռներ։
• Տարբեր տեսակի տուրիզմի հնարավորություններ՝ էկոտուրիզմ, առողջարանային, պատմամշակութային, ուխտագնացություն։
• Անվտանգ ու հյուրասեր միջավայր։

Խոչընդոտներ․

• Տրանսպորտային մեկուսացվածություն (փակ սահմաններ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ)։
• Քաղաքական ու տարածաշրջանային անկայունություն։
• Տուրիստական ենթակառուցվածքների թերի զարգացում (ճանապարհներ, որակյալ հյուրանոցներ, սպասարկում)։
• Տարածաշրջանային մրցակցություն (Վրաստան, Թուրքիա, Իրան)։

---

2․ Զարգացման պատմությունը

• Խորհրդային շրջանում՝ Հայաստան այցելում էին հիմնականում ԽՍՀՄ-ի քաղաքացիներ (սոցիալիստական զբոսաշրջություն)։
• Անկախությունից հետո՝ 1990-ականների պատերազմական և սոցիալ-տնտեսական ծանր իրավիճակը գրեթե կասեցրեց ճյուղը։
• 2000-ականներից սկսած, Հայաստանի միջազգային ճանաչելիության աճի և սփյուռքի ակտիվ այցերի շնորհիվ, տուրիզմը սկսեց զարգանալ։
• Վերջին տարիներին աճ է գրանցվել, բայց պատերազմներն ու համավարակը (COVID-19) նոր խոչընդոտներ ստեղծեցին։

---

3․ Դերը ՀՀ-ի համար

• Տնտեսական․ ապահովում է ՀՆԱ-ի զգալի մասը (մոտ 10-12% նախքան համավարակը)։
• Սոցիալական․ ստեղծում է աշխատատեղեր հյուրանոցներում, ռեստորաններում, տրանսպորտում։
• Մշակութային․ նպաստում է ազգային արժեքների պահպանմանը և միջազգային ճանաչելիությանը։
• Ֆինանսական․ ապահովում է արտարժութային մուտքեր։

---

4․ Կապը այլ ճյուղերի հետ

• Տրանսպորտ – առանց ուղևորափոխադրումների զբոսաշրջությունը չի զարգանա։
• Գյուղատնտեսություն – զբոսաշրջիկները սպառում են տեղական սնունդ, գինի, չրեր։
• Արդյունաբերություն – հուշանվերներ, տեղական արտադրանք։
• Կառուցապատում – հյուրանոցներ, ճանապարհներ, ենթակառուցվածքներ։

---

5․ Զարգացման հեռանկարները

• Էկոտուրիզմի և առողջարանային տուրիզմի զարգացում (Դիլիջան, Ջերմուկ, Սևան)։
• Մշակութային ու ուխտագնացային տուրիզմի միջազգային ճանաչում (Էջմիածին, Տաթև, Գառնի, Գեղարդ)։
• ՏՏ և թվային տեխնոլոգիաների ներգրավում (օնլայն գովազդ, բուկինգ պլատֆորմներ)։
• Սփյուռքահայության պոտենցիալի օգտագործում։
• Անվտանգության և միջազգային կապերի կայունացման դեպքում՝ զբոսաշրջիկների քանակը կարող է բազմապատկվել։

1. Հայաստան ընտրած երկիր — ես ընտրեցի՝ Վրաստան

Ի սկզբանե՝ ընտրության պատճառը

Վրաստանը հարևան երկիր է, որոշակի նման տնտեսական/հասարակական փուլի մոտ է և լավ «շրջակա» համադրություն է՝ փոքր մարզային համեմատության համար։

Մակարդակներ (առանձնացված՝ հիմնական թվային տարբերակներ)

• Ընդհանուր բնակչություն (ներկայա մոտավոր)
  • Հայաստան՝ ~2.9–3.1 մլն (2023–2025
  • Վրաստան՝ ~3.7–3.8 մլն
• Էթնիկ կազմ / բազմազանություն
  • Հայաստան՝ էթնիկ հայեր՝ մեծամասնություն՝ շուրջ ~98% (2022/2011/2001 թվերի համեմատությամբ Armstat), փոքր ինստիտենցիաներ՝ լեզվապես/ազգայնությամբ յեզիդներ, ռուսներ, ասորի և այլն։ (շատ հոմոգեն)։
  • Վրաստան՝ էթնիկ վրացիներ՝ ≈87% (2014 վիրահատական հաշվարկ), նաև ազերն, հայեր և այլ ազգային փոքրամասնություններ միասին՝ ≈13%։ (մեծ համակուսակցական բազմազանություն նաև՝ Աբխազիա/Ում-տարրերի շուրջ քաղաքական հիմնախնդիրներով այնտեղ թվեր չեն ամբողջովին համեմատելի)։
• Տարիքային կառուցվածք (միջին միտում)
  • Հայաստան՝ հավասարակշռված, բայց թոշակային խմբի մասը աճող (միջին տարիքը բարձրանում է, 65+ բաժինը աճել է՝ մոտ 12–13% 2020-2024-ի տարիքային շարքերում): դա հաշված է World Bank / UN տվյալներից։
  • Վրաստան՝ նույնատիպ միտում՝ միջին տարիքի աճ, սակայն փոքր-ինչ ավելի երիտասարդ կամ համեմատաբար նմանօրինակ՝ պայմանավորված արտագաղթով և ծնելիության նվազմամբ։
• Բնական աճ / ծնելիություն
  • Երկու երկրներում հանրապետական՝ ծնելիության անկում (post-Soviet 1990-ականների վայրը) ու հետո հարաբերական կայացում/түվեր: Հայաստանի ընդհանուր vruchtաբերվության գործակիցը (TFR) վերջին տասնամյակներում եղել է ~1.6–1.9 սահմանագիծներում՝ տարբեր տարածաշրջաններում տարբերություն։

Փաստացի ընդհանրություններ և տանգադրությունները (կարճ)

Ընդհանրություններ

• Երկուսն էլ անցկացրել են արագ ժողովրդագրական փոփոխություններ՝ խորհրդային փլուզումից հետո` ծնելիության անկում, զանգվածային նահանջ/էմիգրացիա (քանի որ տնտեսարական քաուզանները և քաղաքական անորոշությունը դրդեցին մարդկանց որոնել աշխատանքի/ճակատագրի զարգացում արտերկրում)։
• Երկուսն էլ ծերացում են ապրում (միջին տարիքի աճ, 65+ տոկոսը մեծանում է)։

Տարբերություններ

• Էթնիկ հոմոգենություն․ Հայաստանն ավելի հոմոգեն է (~98% հայկական), Վրաստանը բազմազան (≈87% վրացի + 13% այլ). Սա բացատրվում է պատմական տեղաբաշխմամբ, սովետական ժամանակների ու վերջին հակամարտություններով եւ տեղանքի՝ ազգային համայնքների գոյությամբ։
• Միգրացիոն պրոֆիլների նրբություններ՝ երկուշաբթի արտագաղթն ու ներգաղթը տարբեր գտնումներ ունեն՝ օրինակ՝ 1990-2000-ականների զանգվածային արտագաղթ Հայցի մեծ պարբերություններ էին (իշխանական, տնտեսական, պատերազմային)։ Վրաստանում նույնպես արտագաղթ է, բայց մի քանի այլ սոցիալ-քաղաքական դետալներ տարբեր են։

2. Հայաստան ամբողջ աշխարհ — հիմնական համեմատություններ

(ա) Տեսական միտումներ վերջին ~200 տարում (շարքային պատկեր)

• Աշխարհը. 1800 թվականին աշխարհը մոտավորապես 1 մլրդ էր, 1900-ին ≈1.6 մլրդ, 1950-ին ≈2.5 մլրդ, 2000-ին ≈6.1 մլրդ, 2024–2025-ում ավելի քան 8 միլիարդ։ Աշխարհի բնական աճը՝ հատկապես 20-րդ դարի կեսին ծայրացավ (տարբեր երկրներում տարբեր տեմպեր)։ Գլոբալ ծնելիության տեմպները սկսեցին նվազել վերջին 50–70 տարիներին, հատկապես քաղաքակրթված (developed) երկրներում: ելք՝ վերահսկվող աճ և ծերացում որոշ տարածաշրջաններում։
• Հայաստան. Հայաստանի բնակչությունը մեծացել է խորհրդային շրջանում, կառչած էր 3.5–3.6 մլն-ի (շատ երկրներում նման էր), բայց 1990-ականներից սկսվեց կտրուկ անկումը՝ կապված էմիգրացիայի, տնտեսական քաուզաների և նկատի առնելով ռազմական/տնտեսական ճգնաժամերը (1990-ականների սկեվ)։ Եզրափակիչ՝ Հայաստանի աճը ոչ միանշանակ՝ համեմատած աշխարհագրական մեծ աճին վերջին 200 տարում (աշխարհի ընդհանուր աճը հսկայական է՝ մասնավորապես Ասիայում և Աֆրիկայում, մինչդեռ Հայաստանը ունեցել է տեղային ոլորտային անկումներ/վերականգնման փուլեր):

(բ) Նախապայմանները՝ ինչն է պատճառ հանդիսացել տարբերություններին

• Ֆերտիլիթետ / ծնելիություն: Աֆրիկյան զարգացող երկրներում ծնելիությունը մնացել է բարձր՝ գլոբալ աճը մեծությամբ։ Հայաստանում և տարածաշրջանում ծնելիությունը ընկել է՝ մոդեռնիզացիա, քաղաքացում, կանանց կրթության մակարդակ, տնտեսական ենֆորսմենտ և այլն։
• Միգրացիա: Հայաստանը մեծ արտահոսք է ունեցել (էմիգրացիա), որը նյարդայնացնում է ժողովրդագրական աճը՝ հակադրելով աշխարհին, որտեղ որոշ երկրներ՝ ներգաղթով կամ տեղական հզոր աճով, բնակչությունը մեծացնում են։
• Արդյունաբերական/առողջապահական զարգացում: Աշխարհագրական տարբերություններն են ազդել կյանքի տևողության վրա՝ ավելի լավ առողջապահություն՝ բարձր կյանքի սպասման ավելացում՝ աճի հիմնական աղբյուրներից մեկը աշխարհում։ Հայաստանում նման աճն էլ ունի, սակայն ազդեցությունն զուգորդվում է արտագաղթի հետ։

3. Ազգայնական կազմի (ազգային կազմի) դինամիկան

• Ես գծեցի էթնիկ/ալլո-ազգային բաժանումը 2001, 2011 և 2022 (Armstat): տես նկարը/դownload հղումը ստորև։
  • Տվյալները (կարճ)՝ Արմեններ՝ 97.70% (2001), 97.94% (2011), 98.06% (2022) — մնացածները՝ <3% միասին (յեզիդներ ≈1.0%, ռուսներ ≈0.5%, ասորիներ, քուրդ և այլն)։

Ազգայնական կազմի փոփոխության պատճառները (կառայելի հասկանալու համար)

1. Միգրացիոն պրոցեսներ. 1990-ականների և այլ շրջափակումների ժամանակ բազմաթիվ փոքրամասնություններ (ռուսախոսներ, ռուսներ) արտագաղթել են Ռուսաստան կամ մյուս երկրներ՝ այդ անտարակույսորեն նվազեցնելով նրանց կայուն տոկոսը։
2. Ռեպատրիացիա և համազգային միտումներ. Խորհրդային եւ դրանից հետո եղած՝ որոշ ցուցանակներ (վերադարձներ) և նաև սփյուռք-ռեպատրիացիա մի քանի փուլերում հնչեցին, այլոց ազդեցությունն ավելի փոքր էր։
3. Վարչական/գրանցումների մանրամասներ՝ 2011 և 2022 հաշվարկների մեթոդական տարբերություններ, ներգաղթի/բնակության հաշվառում՝ կարող են փոքրական տատանումներ բերվել պաշտոնական վիճակագրության մեջ։\

4. Տարիքային կազմի դինամիկան — դիագրամ և բացատրություններ

• Ես արեցի 3 broad-age stacked-bar դիագրամ՝ 2000, 2010, 2020 (կոմպակտ ներկայացում՝ 0–14, 15–64, 65+)՝ (բնականաբար՝ թվերը մոտավոր են՝ հիմնված World Bank / UN WPP տվյալների շարքերից՝ նշված աղբյուրներ)։

Հիմնական դիտարկումներ՝

• 0–14 հատվածը նվազում է (դասական նշան՝ ծնելիության անկում).
• 15–64 (աշխատական տարիքի) բաժինը աճում կամ մի քիչ փոփոխվում է՝ կախված ներքին ու արտաքին միգրացիայից՝ երբ երիտասարդները մեկնում են՝ աշխատունակ բաժնի կառուցվածքը փոխվում է։
• 65+ աճում է՝ որպես ծերացման նշան՝ կյանքի տևողության աճ + ծնելիության նվազում = ծերացում։

1․ ՀՀ օգտակար հանածոների հանքավայրերը

Ոսկի

• Սոթք (Գեղարքունիք)
• Մեղրաձոր (Կոտայք)
• Արմանիս (Լոռի)

Պղինձ

• Քաջարան (Սյունիք)
• Ագարակ (Սյունիք)
• Ալավերդի (Լոռի)

Մոլիբդեն

• Քաջարան (Սյունիք)
• Տեղեր (Ամուլսար, որոշ հատվածներում)

Երկաթ

• Հանքավան (Կոտայք)
• Սյունիքի որոշ հանքեր

Տուֆ

• Երևան (Աբովյան, Բջնի, Արին-բերդ, Հրազդան)
• Արտաշատ
• Գյումրի շրջակայք

Հանքային ջրեր

• Ջերմուկ
• Դիլիջան
• Արզնի
• Բջնի
• Հանքավան

---

2․ ՀՀ գետային ցանցի քարտեզ

Ախուրյան գետ

• Երկարություն՝ ~186 կմ
• Ակունք՝ Արևմտյան Հայաստան, Կարսի սարահարթ
• Գետաբերան՝ Մեղրագետով միանում է Արաքսին

Քասախ գետ

• Երկարություն՝ ~89 կմ
• Ակունք՝ Արագած լեռ
• Գետաբերան՝ միանում է Հրազդան գետին

Հրազդան գետ

• Երկարություն՝ ~141 կմ
• Ակունք՝ Սևանա լիճ
• Գետաբերան՝ Արաքս գետ

Արփա գետ

• Երկարություն՝ ~128 կմ
• Ակունք՝ Վայքի լեռնաշղթա
• Գետաբերան՝ Արաքս

Որոտան գետ

• Երկարություն՝ ~178 կմ
• Ակունք՝ Սյունիքի լեռներ
• Գետաբերան՝ Արաքս

Ողջի գետ

• Երկարություն՝ ~82 կմ
• Ակունք՝ Զանգեզուրի լեռներ
• Գետաբերան՝ Արաքս

Փամբակ գետ

• Երկարություն՝ ~86 կմ
• Ակունք՝ Բազումի լեռներ
• Գետաբերան՝ Դեբեդ

Ձորագետ գետ

• Երկարություն՝ ~67 կմ
• Ակունք՝ Փամբակի լեռներ
• Գետաբերան՝ Դեբեդ

Դեբեդ գետ

• Երկարություն՝ ~178 կմ
• Ակունք՝ Փամբակ և Ձորագետ գետերի միացում
• Գետաբերան՝ Կուր գետ (Վրաստանում)

Աղստև գետ

• Երկարություն՝ ~133 կմ
• Ակունք՝ Դիլիջանի լեռներ
• Գետաբերան՝ Կուր գետ (Վրաստանում)

---

3․ ՀՀ ռելիեֆ

ա) Լեռնաշղթաներ

• Վիրահայոց լեռնաշղթա – ՀՀ հյուսիս-արևմուտք
• Բազումի – Լոռի
• Փամբակի – Լոռի
• Գուգարաց – Լոռի-Տավուշ
• Արեգունու – Տավուշ
• Սևանի և Արևելյան Սևանի – Սևանի ավազան
• Վայքի – Վայոց ձոր
• Զանգեզուրի – Սյունիք

բ) Հրաբխային լեռնավահաններ

• Եղնախաղի – Շիրակի մարզ
• Ջավախքի – Լոռի, Շիրակ
• Արագած – Արագածոտն
• Գեղամա – Կոտայք, Գեղարքունիք
• Վարդենիսի – Գեղարքունիք
• Սյունիքի – Սյունիք

---

4․ ՀՀ լանդշաֆտներ

Հայաստանում տարբեր լանդշաֆտներ կան՝ ըստ բարձրության։

1. Ստեփային լանդշաֆտ

• Բարձրություն՝ 800–1200 մ
• Կլիմա՝ տաք ամառ, մեղմ ձմեռ
• Բուսականություն՝ փռուշ, կեռաս, գիհի, խոտաբույսեր
• Կենդանական աշխարհ՝ գայլ, աղվես, նապաստակ, անպտուղ մկներ

2. Լեռնատափաստանային

• Բարձրություն՝ 1200–2200 մ
• Բուսականություն՝ կոր և խոտաբույսեր, թփուտներ
• Կենդանիներ՝ վայրի կատու, գայլ, թռչուններ

3. Ալպյան մարգագետիններ

• Բարձրություն՝ 2200–3000 մ
• Բուսականություն՝ գույնզգույն մարգագետնային ծաղիկներ
• Կենդանիներ՝ վայրի այծեր, մարջան, գորշ արջ

4. Սուբալպյան և անտառային

• Տարածում՝ հիմնականում Լոռի, Տավուշ, Սյունիք
• Բուսականություն՝ կաղնի, բոխի, թխկի, հաճարենի, եղևնի
• Կենդանիներ՝ գորշ արջ, վայրի խոզ, մուշ, սև կեռնեխ