Ջրածին (H), HCI, CL, H2SO4, SO4, HNO3, NO3 և այլն:
3.Ջերմաչափներիի՞նչտեսակներգիտեք։
Ջերմաչափները լինում են հեղուկային, մետաղական, էլեկտրական
4.Ի՞նչպեսպետքէօգտվելբժշկականջերմաչափից։
Ի տարբերություն սովորական ջերմաչափի` բժշկական ջերմաչափի խողովակի ստորին մասը նեղացված է, ինչի հետևանքով չափումից հետո ավելի ցածր ջերմաստիճան ունեցող միջավայր տեղափոխելիս ջերմաչափի ցուցմունքը չի փոխվում: Սնդիկի սյունը սկզբնական վիճակին վերադարձնելու համար անհրաժեշտ է ջերմաչափը թափահարել: Հայտնի է, որ ցանկացած ջերմաստիճանում նյութը կազմված է միատեսակ մոլեկուլներից, որոնք կատարում են անկանոն շարժում:
5.Ո՞րմարմինէկոչվումհաստատունմագնիս:
Հաստատուն մագնիս կոչվում են այն մարմինները, որոնք երկար ժամանակ պահպանում են իրենց մագնիսական հատկությունները
6.Մագնիսիո՞րմասերնենանվանումբևեռներ:
Բևեռ անվանում են մագնիսի այն մասերը, որտեղ մագնիսական ազդեցությունն ավելի ուժեղ է:
Կողմնացույցը սարք է, որը ցույց է տալիս բևեռները: Կողմնացույցի աշխատանքը պայմանավորված է նրանով, որ Երկիրը նույնպես մագնիս է և ունի բևեռներ (հարավային և հյուսիսային):
8.Ի՞նչէբջիջը։
Այդ տարրական կառուցվածքային միավորը, որից կազմված են բոլոր օրգանիզմները կոչվում է բջիջ:
9.Որո՞նքենարմատիգործառույթները:
Սննդառությունը, սնջառություննը, աճն ու զարգացումը, ինջպես նաև անհրաժեշտ նյութերի տեղափոխությունը։
10.Ի՞նչէշնչառությունը:
Այն գազափոխանակությունը, երբ օրգանիզմը օդից կլանում է թթվածին և անջատում ածխաթթու գազ կոչվում է շնչառություն։
11.Շնչառականի՞նչօրգաններգիտեք:
Ջրային կենդանիների մեծ մասը շնչում է խռիկներով: Ցամաքային միջատները շնչում են օդատար խողովակներով։ Ցամաքային ողնաշարավորները շնչում են թոքերով։ Երկկենցաղները շնչում են մաշկով և թոքերով, իսկ սողունները՝ միայն թոքերով ։ Շնչառական համակարգի օրգաններից է կոկորդը։
12.Որո՞նքենկենդանիօրգանիզմներիկենսամիջավայրերը:
Ջրային, օդացամաքային և հողային կենսամիջավայրեր։
13.Ո՞րնէկոչվումօրգանիզմիբնակությանվայր:
Կենսամիջավայրի տարացքը, որտեղ բնակվում է կենդանի օրգանիզմ։
Կենդանի օրգանիզմները բնակվում են մեզ շրջապատող բնության որոշակի միջավայրերում: Բնակության համար պիտանի միջավայրեր են ծառայում ջուրը, օդը, ցամաքը, հողը, այլ կենդանի օրգանիզմները:Ջրային միջավայր: Ջրում հարմարավետ ապրում են ջրիմուռները և որոշ բարձրակարգ բույսեր։ Ջրում բույսերը կարող են աճել միայն այն խորությունների վրա, որտեղ լույս է թափանցում: Այդ խորություններում հնարավոր է ֆոտոսինթեզել: Ջրային կենսակերպին առավել լավ հարմարված են կենդանիները, որոնք մեծ քանակներով բնակվում են ծովերում, գետերում և լճերում: Օրինակ Ձկները, կետերը, խեցգետինները և այլ օրգանիզմներ։ Օդացամաքային միջավայր: Այս միջավայրում առատ են օդն ու լույսը, սակայն հաճախ են տատանվում ջերմաստիճանն ու խոնավությունը։ Հետաքրքիր դեր ունի քամին։ Այստեղ են ապրում համարյա բոլոր բարձրակարգ բույսերը։ Կենդանիներից այս միջավայրում ապրում են միջատները, սողունները, թռչունները, կաթնասունները և այլ օրգանիզմներ։
Հողային միջավայր: Հողը երկրագնդի մակերեսի վերին շերտն է, որից կախված է բույսերի և բազմաթիվ այլ կենդանի օրգանիզմների կյանքը։ Օրգանիզմների մնացորդները աստիճանաբար փտում են և առաջացնում հումուս։
Հումուսը օրգանիզմների քայքայված մնացորդների ամբողջություն է, որը բերրիացնում է հողը:
Հողում ապրում են պարզ ջրիմուռներ, բույսերի արմատներ, սերմեր, սպորներ: Հողը հարուստ է բակտերիաներով: Հողի մեկ խորանարդ սանտիմետրում առկա է մի քանի միլիոն միկրոօրգանիզմ։ Հողում բնակվում են նաև կենդանիների ներկայացուցիչներ: Օրինակ Անձրևորդեր, մրջյուններ, այլ միջատներ և դրանց թրթուրներ։ Օրգանիզմային միջավայր: Այն օրգանիզմն է, որը տեր է հանդիսանում մակաբույծ բույսի կամ կենդանու համար: Օրինակ Գայլուկը, մակաբույծ հիվանդածին մանրէներն ու նախակենդանիները, սնկերն ու որդերը: Կենդանի օրգանիզմների կյանքը բնության մեջ պայմանավորված է իրենց շրջակա միջավայրի պայմաններով։ Այդ պատճառով էլ օրգանիզմների և նրանց շրջակա միջավայրի միջև առաջանում են բազմազան փոխադարձ կապեր և ներգործություններ: Կենդանի օրգանիզմը փոխհարաբերությունների մեջ է մտնում շրջակա բնության հետ: Արդյունքում օրգանիզմի և շրջակա միջավայրի միջև ստեղծվում է հարաբերությունների կայուն համակարգ:Կենդանի օրգանիզմների և շրջակա միջավայրի, ինչպես նաև տարբեր օրգանիզմների փոխհարաբերությունների մասին գիտությունը կոչվում է էկոլոգիա (հունարեն՝ «օյկոս» — տուն, «լոգոս» — գիտություն բառերից):Ինչպես տեսանք, էկոլոգիան գիտություն է օրգանիզմի և նրա միջավայրի միջև եղած բազմազան ու հետաքրքիր կապերի մասին:Ցանկացած կենսամիջավայրում կենդանի օրգանիզմները գրավում են իրենց կյանքի համար նպաստավոր վայրեր։ Օրինակ, որոշ ձկներ հանդիպում են միայն գետերի և լճերի մաքուր ջրերում։ Շնաձկներն ապրում են ծովերի խորքում, տափակաձկները` միայն ծովի հատակին։ Կենսամիջավայրի այն որոշակի տարածքը, որտեղ բնակվում է կենդանի օրգանիզմը, կոչվում է բնակության վայր։Կենդանի օրգանիզմների և նրանց բնակեցման վայրերի ամբողջությունը կազմում է էկոլոգիական համակարգ:Էկոլոգիական համակարգ հասկացությունն առաջարկել է անգլիացի բուսաբան Արթուր Թենսլին 20-րդ դարում:Բակտերիան անձրևաջրի կաթիլում, փտող ծառն՝ իր վրա բնակվող մանր կենդանի օրգանիզմներով, լիճը՝ իր բույսերով, ձկներով և այլ օրգանիզմներով էկոլոգիական համակարգերի օրինակներ են: Երկրագնդի ամենամեծ էկոլոգիական համակարգը կենսոլորտն է:
Շրջակա միջավայրի գործոնները.
Շրջակա միջավայրի գործոնները
Օրգանիզմների գոյությունը պայմանավորված է իրենց շրջակա միջավայրի պայմաններով։ Կենդանի օրգանիզմները կարող են ապրել այնտեղ, որտեղ կան կյանքի և կենսագործունեության համար բարենպաստ գործոններ։
Շրջակա միջավայրի գործոնները, որոնցից կախված է կենդանի օրգանիզմների կյանքը, կոչվում են միջավայրի գործոններ կամ էկոլոգիական գործոններ:
Տարբերում են էկոլոգիական գործոնների երեք խումբ՝
1. անկենդան գործոններ
2. կենսական գործոններ
3. մարդածին գործոններ
Բնության անկենդան գործոններ: Դրանցից են` լույսը, ջերմաստիճանը, ջուրը կամ խոնավությունը, քամին, հողի աղային կազմը և այլն:Դիտարկենք դրանցից կարևորագույների դերն ու նշանակությունը օրգանիզմների կյանքում: 1. Լույս: Արեգակի լույսը երկրագնդի վրա էներգիայի առաջնային և անսպառ աղբյուր է: Այն կյանքի գոյության գլխավոր պայմաններից է: Լույսի ազդեցությամբ կատարվում է ֆոտոսինթեզ: Արդյունքում` · լույսի էներգիան կուտակվում է քիմիական նյութերում, · անօրգանական նյութերից առաջանում են օրգանական նյութեր, · անջատվում է թթվածին: Լույսը օրգանիզմների հիմնական ազդանշանն է: Ցերեկվա տևողությունից է կախված կենդանիների վարքը և բույսերում ընթացող փոփոխությունները. · բույսերի ծաղկումը, պտուղների ու սերմերի հասունացումը, . չվող թռչունների երամներ կազմելը, · արջերի մոտ ճարպի կուտակումը և այլն: 2. Ջուր: Ջուրը և´բնակության վայր է, և´օրգանիզմների գոյությանն անհրաժեշտ նյութ: Ջրային միջավայրում են ընթանում հիմնական կենսական գործընթացները: Ջրի անբավարարությունը հանգեցնում է մահվան։Անապատային բույսերի արմատները ջուր են ներծծում մինչև 16 մ խորությունից: Կակտուսների փշերի ձևափոխված տերևները կրճատում են ջրի գոլորշացումը։ Շատ կրիաներ ամռանը ջրի քանակության պակասի պայմաններում քուն են մտնում։ 3. Ջերմություն: Օրգանիզմների համար կարևոր գործոն է ջերմությունը: Նրանք հարմարված են ջերմաստիճանային որոշակի տիրույթում գոյատևելուն:Ջերմաստիճանի փոփոխություններն առավելապես ազդում են սառնարյուն կենդանիների վրա. Օրինակ Սողունները ցածր ջերմաստիճանում դառնում են սակավաշարժ, իսկ ձմռանը քուն են մտնում։ Տաքարյունները ևս հարմարվում են ցածր ջերմաստիճանին. Օրինակ Հյուսիսում ձմեռող թռչունները պատսպարվում են փետուրների հաստ շերտով, կաթնասունները` մազածածկով և ճարպային շերտով։ Բնության կենսական գործոններ: Կենդանի օրգանիզմները միմյանցից մեկուսացած չեն, այլ հակառակը, ապրում են միմյանց հետ ակտիվ ներգործությունների պայմանում: Այդ ներգործությունները կենդանի օրգանիզմների փոխադարձ կապերն են: Օրինակ` կենդանիները սնվում են բույսերի սինթեզած օրգանական նյութերով, իսկ բույսերը չեն գոյատևի առանց փոշոտող միջատների: Տարբերակում ենք բնության հետևյալ կենդանի գործոնները` Միակողմանի օգտակար կապ — փոխհարաբերություն է, երբ մի օրգանիզմը ստանում է օգուտ, իսկ մյուսը` մնում անվնաս: Փոքր ձկները կպչում են մեծ ձկներին և տեղափոխվում մեծ տարածություններ: Փոխադարձ օգտակար կապ — օրինակ մրջյունների և լվիճների փոխհարաբերությունը: Լվիճների արտազատած քաղցր հյութով սնվելու համար մրջյունները պահպանում և տարածում են նրանց: Գիշատչություն — /գիշատիչ – զոհ/ փոխհարաբերությունների կապն է: Օրինակ` զատկաբզեզը սնվում է լվիճներով, բազեն` մկներով և այլն: Դրանով կարգավորվում է բուսակեր օրգանիզմների թվաքանակը: Մակաբուծություն — այն կապն է, երբ մի օրգանիզմն ապրում է այլ օրգանիզմի հաշվին: Օրինակ` մարդու աղիներում ապրող մակաբույծ որդերը: Մարդածին գործոններ: Մարդու ակտիվ գործունեության շնորհիվ բնությունը փոփոխվում է: Արդյունքում փոխվում են օրգանիզմների բնակեցման վայրերը: Շրջակա միջավայրում օդի, ջրի և հողի աղտոտումը ազդում է կենդանի օրգանիզմների կենսագործունեության, բազմացման և բնության մեջ տարածման վրա: Էկոլոգիական համակարգերում փոխադարձ կապի դրսևորում է օրգանիզմների սնուցումը մեկը մյուսով: Ինչպես հիշում եք, բուսակեր օրգանիզմները սնվում են ավտոտրոֆ բույսերով: Իրենց հերթին, բուսակերները սնունդ են հանդիսանում կենդանակերների և ամենակերների համար: Կենդանակերներն էլ, իրենց հերթին, կարող են սնունդ դառնալ այլ գիշատիչների և ամենակերների համար: Սննդառության աստիճանակարգային փոխառնչությունը օրգանիզմների միջև կոչվում է սննդային շղթա: Սննդային շղթայում սննդանյութերի հետ միասին մեկ օրգանիզմից մյուսին է անցնում նաև էներգիան, որն անհրաժեշտ է կենսագործունեության պահպանման համար: Սննդային շղթայի օրինակներ են` 1. Կարճ սննդային շղթա. խոտաբույս — մուկ — աղվես: 2. Երկար սննդային շղթա. խոտաբույս — ծղրիդ — մողես — արծիվ: Բնական համակեցությունները և դրանց պահպնումը
Ինչպես արդեն նկատեցինք, բնության մեջ կենդանի օրգանիզմները գոյություն ունեն միմյանց հետ սերտ կապերի մեջ: Գոյության նույն բնակավայրում ապրող օրգանիզմները ստեղծում են կայուն խմբավորումներ, որոնք կոչվում են համակեցություններ: Համակեցությունները լինում են.
Բնական — բնության կողմից հավասարակշռված համակեցություններ: Արհեստական — մարդու կողմից կառավարվող համակեցություններ` այգի, դաշտ, ֆերմա, ջերմոց, ձկնաբուծարան և այլն:
Պատասխանել հարցերին
Որո՞նք են կենդանի օրգանիզմների կենսամիջավայրերը:
Ո՞րն է կոչվում օրգանիզմի բնակության վայր:
Ի՞նչ խմբերի են բաժանվում էկոլոգիական գործոնները:
Էկոլոգիական ի՞նչ գործոններ գիտեք:
Ի՞նչ նշանակություն ունի լույսը կենդանի օրգանիզմների համար:
Ի՞նչ կլինի, եթե գիշատչ կենդանիները վերանան Երկրի երեսից:
Ինչու՞ ցամաքւմ ապրող կենդանիները չեն կարող ապրել ջրում:
Կենդանի օրգանիզմների կարևորագույն հատկանիշներից է բազմացումը:
Բազմացման շնորհիվ օրգանիզմը ստեղծում է իր նմանին: Բազմացման արդյունքում ավելանում է օրգանիզմների թվաքանակը: Սակայն ավելի կարևոր է այն, որ բազմացման արդյունքում տվյալ օրգանիզմի հիմնական հատկանիշները մշտապես պահպանվում են, քանի որ միշտ փոխանցվում են սերնդեսերունդ: Օրգանիզմի կայուն հատկանիշների ամբողջությունը կոչվում է ժառանգական տեղեկատվություն: Օրգանիզմների թվաքանակի ավելացումը, որի ընթացքում կատարվում է ժառանգական տեղեկատվության փոխանցում սերնդեսերունդ կոչվում է բազմացում: Բնության մեջ հանդիպում է բազմաբջիջ օրգանիզմների բազմացման երկու եղանակ՝ 1. Անսեռ բազմացում 2. Սեռական բազմացում Անսեռ բազմացում: Ինչպես արդեն գիտենք, բույսն իր վեգետատիվ օրգանների միջոցով, օրինակ` տերևներով, ցողունների կամ արմատների կտրոններով կարող է բազմանալ: Այս դեպքում որոշակի պայմանների առկայությամբ բույսի որևէ վեգետատիվ հատվածից սկսում են աճել բույսի մնացյալ հյուսվածքներն ու օրգանները: Արդյունքում բույսը կրկնապատկվում է` հետևաբար, բազմանում է: Բազմացման այս ձևը կոչվում է անսեռ կամ վեգետատիվ: Բազմացման այս ձևի ժամանակ բազմացմանը մասնակցում է միայն մեկ օրգանիզմ: Նոր բույսի զարգացումը բուսական վեգետատիվ օրգաններից կոչվում է վեգետատիվ բազմացում:Վեգետատիվ բազմացումը բնորոշ է ծաղկավոր բույսերի հիմնական մեծամասնությանը և որոշ կենդանիների` աղեխորշավոր հիդրային, տափակ որդերին:Մի շարք բույսերին բնորոշ է նաև սպորներով բազմացումը: Սպորը վեգետատիվ բջիջ է, որը զարգանում է վեգետատիվ հատուկ օրգանում` սպորանգիումում: Հողի մեջ սպորը ծլում է և նրանից սկսում է աճել նոր և ամբողջական բույս:Սպորներով կարող են բազմանալ` մամուռները, պտերները, սնկերը, գետնամուշկերը: Սեռական բազմացում: Դուք արդեն ծանոթացել եք բույսի գեներատիվ օրգաններին: Դրանք բույսի սեռական բազմացումը ապահովող և դրա արդյունքում առաջացող օրգաններն են:Բույսի սեռական օրգաններում` ծաղիկներում, ձևավորվում են հատուկ, մյուս բջիջներից տարբերվող բջիջներ: Դրանք սեռական բջիջներն են: Օրգանիզմի սեռական օրգաններում առաջացող բջիջները կոչվում են սեռական բջիջներ կամ գամետներ:Սեռական բջիջները լինում են երկու տեսակի` արական և իգական: Սեռական բազմացման իրականացման համար անհրաժեշտ է արական և իգական սեռական բջիջների միաձուլում:Սեռական բջիջների միաձուլումը կոչվում է բեղմնավորում:Նոր օրգանիզմի առաջացումը բեղմնավորմամբ կոչվում է սեռական բազմացում:Եթե օրգանիզմն ունի և՛ արական, և՛ իգական սեռական բջիջներ, ապա նա կոչվում է հերմաֆրոդիտ (կաղնին, եգիպտացորենը, վարունգը, ձմերուկը):Եթե օրգանիզմն ունի կամ արական, կամ իգական սեռական բջիջներ, ապա նա բաժանասեռ է (բարդին ուռենին, չիչխանը, դափնին):
Կենդանիների գերակշռող մասը բազմանում է սեռական եղանակով:
Անսեռ բազմացման ժամանակ մի բույսից առաջանում է նոր բույսը, որն առանց բացառությունների նույնական է ծնողական ձևի հետ:Սեռական բազմացման ժամանակ նոր առաջացած կենդանին պահպանում է օրգանիզմի հիմնական հատկանիշները, բայց տարբերվում է նրանցից:Այդ պատճառով մենք նման ենք մեր ծնողներին, սակայն նրանց կրկնօրինակումը չենք:Կարելի է կռահել, որ ի տարբերություն անսեռ բազմացման, սեռական բազմացման արդյունքում մեծանում է օրգանիզմների բազմազանությունը: Չէ՞ որ մենք բոլորս ինքնատիպ ենք և տարբերվող:Սեռական բջիջների միաձուլումով առաջանում է նոր օրգանիզմի սաղմը: Այն գտնվում է բույսերի սերմում և դրա գլխավոր մասն է հանդիսանում: Սերմը և սաղմը հուսալիորեն պաշտպանված են` գտնվելով պտղի մեջ:Սերմը արտաքինից պատված է սերմնամաշկով, որը նրան պաշտպանում է անբարենպաստ ազդեցությունից: Կարելի է հեշտությամբ առանձնացնել լոբու սերմերի սերմնամաշկը:Սաղմը ապագա օրգանիզմն է կենդանի, բայց դեռևս չզարգացած վիճակում:Էնդոսպերմը գոյացություն է, որը պարունակում է հարուստ սննդանյութեր, որոնց հաշվին սերմի սաղմը ծլում է հողում: Շաքիլը սերմի ներքին տարածությունը լցնող միավոր է:Սերմի ծլման համար անհրաժեշտ է խոնավություն, օդ, +15°C/+20°C ջերմաստիճան: Այդ պայմաններում հողում սերմնամաշկը պատռվում է, էնդոսպերմը սնուցում է սաղմի զարգացումը: Սաղմնային արմատիկից դեպի հողի խորքերը աճում է բույսի արմատը, իսկ սաղմնային ցողունիկից դեպի երկրի մակերևույթ` բույսի ցողունն ու ընձյուղները: Էնդոսպերմի սննդանյութերը բավարարում են մինչև բույսի ինքնուրույն սննդառությունը:
Կենդանի օրգանիզմների բնութագրական հատկանիշներից է սննդառությունը:
Սննդառությունը կենդանի օրգանիզմի կողմից տարբեր նյութերի կլանումն է սեփական գոյությունն ապահովելու նպատակով: Արտաքին միջավայրից կլանված մարմինները և նյութերը, որոնք պահպանում են օրգանիզմի կենսագործունեությունը համարվում են սնունդ:
Սնունդ կարող է ծառայել և՛ անօրգանական նյութը (ջուրը, ածխաթթու գազը), և՛ օրգանականը (շաքարը, ճարպը և այլն) և ամբողջական կենդանի օրգանիզմը:
Բոլոր կենդանի օրգանիզմներում սնունդը ենթարկվում է միատեսակ փոփոխությունների.
ա) ստացված պարզագույն գործառնական միավորների քայքայում և էներգիայի ստացում:
Սննդից անջատված էներգիայի հաշվին օրգանիզմը պահպանում է իր կյանքը և ակտիվությունը: Օրգանիզմի ակտիվությունը կյանքին բնորոշ բոլոր հատկանիշների պահպանումը, դրսևորումը և անխափան գործարկումն է: Այսինքն, երբ օրգանիզմը շարժվում է, գրգռվում է, աճում է, բազմանում է և այլն, միշտ օգտագործում է սննդային էներգիան: բ) ստացված պարզագույն գործառնական միավորներից սեփական օրգանիզմին բնորոշ նյութերի կառուցում: Այդ նյութերը ծառայում են որպես շինանյութ: Այդպիսով առաջանում են նոր բջիջներ, հյուսվածքներ և օրգանիզմն աճում է ու զարգանում:
4. Օրգանիզմը շարունակում է գոյատևել:
Ըստ սննդառության եղանակի կենդանի օրգանիզմները բաժանվում են երեք խմբի.
ավտոտրոֆներ— էներգիա են ստանում արևից:
հետերոտրոֆներ — էներգիա են ստանում օրգանական նյութերի քայքայումից:
միքսոտրոֆներ — էներգիա կարող են ստանալ և արևից և օրգանական նյութերից:
Ավտոտրոֆ սննդառության հիմնական ձևը ֆոտոսինթեզն է: Բույսը արմատներով հողից կլանում է ջուր, իսկ տերևներով` օդից ածխաթթու գազ: Այդ անօրգանական նյութերից լույսի ազդեցությամբ, կանաչ քլորոֆիլի մասնակցությամբ բույսը պատրաստում է օրգանական նյութ` շաքար: Ֆոտոսինթեզի մնացորդ է թթվածինը, որը տերևներով հարստացնում է օդը: Ավտոտրոֆ օրգանիզմը ֆոտոսինթեզի արդյունքում ջրից և ածխաթթու գազից սինթեզում է շաքար և անջատում թթվածին:
Ֆոտոսինթեզը բնորոշ է կանաչ օրգանիզմներին` բույսերին, կապտականաչ ջրիմուռներին և որոշ բակտերիաներին: Հետերոտրոֆ սննդառության հիմնական ձևը պատրաստի սննդի որոնումն ու կլանումն է: Հետերոտրոֆները օգտվում են ֆոտոսինթեզի պատրաստի արդյունքներից` թթվածնից և շաքարից ու դրա վերափոխումներից: Հետերոտրոֆ են բոլոր սնկերը և կենդանիները: Միաբջիջ կենդանիներում կան որոշ բացառություններ: Երկարամտրակ էվգլենան ունի քլորոֆիլ և կարող է ինչպես ֆոտոսինթեզել, այնպես էլ սնվել հետերոտրոֆ կերպով:
Ըստ նախընտրած սննդի տեսակի՝ հետերոտրոֆները լինում են.
Բուսակեր — սնվում են բուսական ծագում ունեցող օրգանիզմներով կամ նրանց մասերով:
Օրինակ` թիթեռները, բադերը, նապաստակները, եղջերուները և այլն:
Կենդանակեր — սնվում են կենդանական ծագում ունեցող օրգանիզմներով: Նրանք որսորդներ են, իսկ սնունդ ծառայող զոհը` որս:
Օրինակ` առյուծը, գայլը, արծիվը, սարդը և այլն:
Ամենակեր — սնվում են և՛ բույսերով, և՛ կենդանիներով:
Օրինակ` մարդը, արջը, կետը:
Ըստ սննդի հայթհայթման ձևի՝ հետերոտրոֆները լինում են.
Սապրոֆիտներ — սնվում են մահացած կենդանի օրգանիզմների մնացորդներով, բույսերի պտուղներով, այլ պատրաստի օրգանական նյութերով:
Գիշատիչներ — բոլոր այն կենդանի օրգանիզմներն են, որոնք որս են անում: Այսինքն բռնում են իրենց զոհին, սատկացնում, ապա սնվում դրանցով:
Օրինակ` սարդը, կոկորդիլոսը, վագրը, գայլը:
Որոշ բույսեր հանդիսանում են գիշատիչներ: Նրանք ունեն հատուկ «թակարդներ», որոնցով որսում են միջատների և սնվում նրանց օրգանական նյութերով: Դրանք միջատակեր բույսերն են:
Մակաբույծներ — ապրում են որևէ կենդանի օրգանիզմի մեջ կամ օրգանիզմի վրա: Սնվում են նրա օրգանական նյութերով: Այդ օրգանիզմը մակաբույծի տերն է: Մակաբույծները թունավորում են տիրոջ օրգանիզմը:
Օրինակ՝ լյարդի ծծանը, էխինոկոկը, եզան երիզորդը, տիզը:
Շնչառություն
Կենդանի օրգանիզմների կարևոր հատկանիշներից է նյութափոխանակությունը: Կենդանի օրգանիզմների նյութափոխանակության կարևոր դրսևորում է գազափոխանակությունը: Այն գազափոխանակությունը, երբ օրգանիզմը օդից կլանում է թթվածին և անջատում ածխաթթու գազ կոչվում է շնչառություն: Կենդանի օրգանիզմների կայսրության զգալի մասը հարմարված է միայն գոյատևել թթվածնով հարուստ միջավայրում: Թթվածինը մասնակցում է սննդի քայքայման և նրանից կենսական էներգիայի անջատման գործընթացին: Գոյություն ունի շնչառության երկու բաղադրիչ` արտաքին և ներքին: Ներքին շնչառությունը կոչվում է նաև բջջային:
Օրգանիզմի փոխադրական համակարգերի շնորհիվ յուրաքանչյուր բջիջ` մեկ առ մեկ ստանում է սննդանյութ և թթվածին: Բջիջը դրանցից ստանում է էներգիա և կենսագործում: Բջջային շնչառության ձևերը, գրեթե անփոփոխ, բնորոշ են բոլոր տիպի կենդանի օրգանիզմներին: Արտաքին շնչառությունը գազափոխությունն է օրգանիզմի և օդի միջև: Արտաքին շնչառությամբ միմյանցից տարբերվում են՝ պարզագույն օրգանիզմները, բույսերը, կենդանիները: Պարզագույն օրգանիզմները հիմնականում միաբջիջ օրգանիզմներն են կամ բազմաբջիջ ստորակարգ կենդանիները: Նրանք շնչում են օրգանիզմի ամբողջ մակերեսով: Բույսերը շնչառության հատուկ մասնագիտացված օրգան համակարգ չունեն: Թթվածինը բջիջներին բաշխվում է միջբջջային տարածություններով: Բույսը տերևի ստորին մակերեսին ունի հատուկ բջիջներ, որոնք կոչվում են հերձանցքներ: Դրանք առաջանում են երկու կիսալուսնաձև բջջից, որոնք բացվում և փակվում են: Բացված վիճակում կատարվում է գազափոխանակություն բույսի և օդի միջև: Հերձանցքներով գոլորշանում է նաև ջուրը: Բարձր կազմավորված կենդանիներն ունեն շնչառության մասնագիտացված օրգան համակարգ: Ջրային կենդանիների շնչառության օրգանն է` խռիկները: Ցամաքային կենդանիների շնչառության օրգանն է` թոքերը: Միջատների շնչառության օրգանն է` շնչառական խողովակները՝ տրախեաները: Կենդանիների շնչառության օրգան կարող է լինել նաև մաշկը: Գորտի գազափոխանակության գրեթե կեսն ապահովում է մաշկը:
Պատասխանել հարցերին
Սննդառության ի՞նչ եղանակներ են ձեզ հայտնի:
Ինչպե՞ս են սնվում բույսերը:
Ո՞ր բույսերն են սնվում կենդանիներով և ի՞նչու:
Ի՞նչ է հետերոտրոֆ օրգանիզմներ գիտեք:Բերե՛ք օրինակներ:
Խնդիր 1: Աստղանիշները փոխարինել թվանշաններով, որպեսզի ստացվի ճիշտ հավասարություն.
∗∗⋅ ∗=∗+1
Խնդիր 2: Կարո՞ղ է արդյոք բնական թվի թվանշանների արտադրյալը հավասար լինել
ա) 528528 բ) 18901890 գ) 20222022 դ) 2023
Խնդիր 3: Խանությում կա 66 կարմիր, 55 դեղին և 44 սպիտակ ծաղիկ։ Քանի եղանակով կարող ենք ընտրել.
ա) 11 ծաղիկ, բ) 11 կարմիր և 11 դեղին ծաղիկ, գ) 22 տարագույն ծաղիկներ, դ) ամեն գույնի մեկական ծաղիկ։
Խնդիր 4: Քանի՞ քառանիշ թիվ կա, որոնց բոլոր թվանշանները կենտ են:
Խնդիր 5: Դասարանի բոլոր 23 աշակերտները հաճախում են մաթեմատիկայի և արվեստի խմբակներից գոնե մեկին։ Մաթեմատիկայի խմբակի մասնակիցների քանակը 14 է, իսկ արվեստինը՝ 15։ Քանի՞ հոգի է մասնակցում ա) միայն մաթեմատիկայի խմբակին, բ) երկու խմբակներին, գ) միայն արվեստի խմբակին։
23-15=8
15+14-23=6
Խնդիր 6: Մեկ մետր կողմի երկարություն ունեցող խորանարդը տրոհեցին 1սմ կողմի երկարությամբ խորանարդիկների ու ստացված խորանարդիկները շարեցին իրար կողք: Ի՞նչ երկարության շարք ստացվեց:
Խնդիր 7: Տրված են վեց բնական թվեր: Ապացուցել, որ նրանցից որևէ երկուսի տարբերությունը բաժանվում է 5-ի:
5.Напишите глаголы в настоящем, будущем и прошедшем времени.
Бегать, трогать.
Бегает, будет бегать, бегал. Трогает, будет трогать, трогал
6.Определите вид и время глаголов.(совершенный ,несовершенный )
Речушка замёрзла(прош вр, сов вид). На быстрине над полыньёй поднимается(наст вр, несов вид) пар. Речка дышит(наст вр, несов вид). От её холодного дыхания вырастут(буд вр, сов вид) на закраинах льда белые венчики цветов.
7.Укажите время и число глаголов.
Пробежала (п.в) и пискнула (п,в)мышь.стукнулся о берёзу и упал(п.в) жук. на макушке ели кукует(н.в) кукушка. на вершине дуба заворковал(а.в) дикий голубь. на закате солнца заухает(н.в) в лесу филин. наступила(п.в) темная ночь . светит(н.в) луна на поляну . застрекотали(п.в) кузнечики. заливаются(н.в) в кустах соловьи. чуть слышно журчат лесные ручейки . скоро в высокой траве закричат коростели.
Друзья подарили мне щенка. Это был ротвейлер. Малыш был такой толстый, что еле-еле двигался. Я назвал его Ханом. Но однажды щенок тяжело заболел. Я купил лекарства и стал его лечить. Так проходил день за днём. Потом щенку стало лучше. Хан поправлялся, но задними лапами он не мог пошевелить, он их даже не чувствовал. Когда мы с ним в первый раз вышли на прогулку, он шёл на передних лапах, а я нёс его на полотенце, продетом под животом. И вот однажды, когда я заносил Хана в подъезд, его нога попала под железную дверь, и мой пёс взвизгнул от боли. Значит, его задние лапы начали чувствовать боль. Тогда я потащил Хана плавать. У меня была машина «Нива», я подвозил его по песку прямо к морю. На полотенце я затаскивал его в воду и заставлял плыть, он грёб передними лапами, а я поддерживал его. А потом я привёз однажды с собой детскую надувную лодку, посадил в неё Хана, а когда лодка отплыла от берега, вытащил пробку. Лодка начала тонуть, и ротвейлер неожиданно оказался в воде. Хан поплыл к берегу. Из воды он вылез с трудом, но задние ноги у него уже шевелились. Победа! В ту же зиму Хан спас мне жизнь. Мы отправились на прогулку, и я даже не заметил, как оказался на льду, – было холодно, всё покрыто снегом. Ну а лёд, как часто бывает на городских речках, оказался тонким. Всё произошло очень быстро. Ротвейлер, которому только исполнился год, спокойно пробежал по льду, а я провалился.
От холода ноги в воде сразу свело так, что я не мог ими пошевелить. Уже темнело, и никого рядом не было. Я не помню, звал я Хана на помощь или нет. Помню только, как он остановился и оглянулся. Пошёл в мою сторону. Потом побежал… А когда подбежал ближе, схватил меня зубами за руку. Наверно, он сообразил, что со мной случилась беда, и пытался помочь. А может, он просто играл. Схватил он меня очень сильно. Так, что я вскрикнул от боли. И тут я почувствовал, что могучий ротвейлер понемногу вытаскивает меня из воды. Хан протащил меня ещё метра полтора, разжал зубы, я поднялся… Всё закончилось хорошо. Только на руке остались следы от зубов.
John White is a bus driver. He likes his job, but he loves his boat. Once a year, John goes on a short journey in the boat. His wife Pauline and son Andy often go with him. This year is different. John is taking a year off from his job and is sailing around the world. And he’s doing it alone. An exciting journey? Yes and no. ‘Sometimes, dolphins and whales swim along with the boat, and sometimes I sail past beautiful tropical islands.’ Says John. ‘But sometimes the weather gets bad and then I have problems.’ John wants to quit being a bus driver and pursue his dream of being a sailor. When the time came to say goodbye, Pauline and Andy were devastated. But John left them behind. During his sailing journey he stumbled across a problem. His boat had a hole in it and it was sinking! John quickly got off the boat and swam to safety.
Read the text again and listen. Write T (true) or F (false). Correct the false statements.
1. John sails around the world every year. F
2. John is sailing around the world now. F
3. Pauline is with him on his boat. F
4. Everything on his journey is good. F
Listen. Here is a telephone conversation between John and Pauline. Complete the conversation with the words from the box. Then listen and check your answers.
Pauline: Oh, a I’m eating breakfast in the kitchen. Andy’s upstairs in the bathroom. I’m getting he’s having shower. So, are you OK?
John: Yes, I’m making good progress. And I’m very close to South Africa.
Pauline: Great!
John: Yes, and guess what? I can see dolphins outside! They’re swimming next to the boat.
Pauline: Oh, how lovely!
John: It is! But I’m worried. The weather’s changing. There’s a strong wind now and a it’s starting to rain. A bad storm’s coming, I think. Sorry Pauline, I can’t talk any more. I have to go outside.
Pauline: John? Can you hear me, John?
B. Match the beginnings and endings of the sentences.
Մհեր Մկրտչյան 